Ι. Μ. Παναγίας Βλαχέρνας

Το γυναικείο ιστορικό Βυζαντινό μοναστήρι της Παναγίας της Βλαχέρνας βρίσκεται στον οικισμό της Κάτω Παναγιάς της επαρχίας Ηλείας. Η Μονή της Παναγίας της Βλαχερνίτισσας στην Ηλεία, που έχει πάρει το όνομά της από την ονομαστή Παναγία των Βλαχερνών στην Κωνσταντινούπολη, κείται σε απόσταση 2,5 Km Ν.Α. του λιμένα της Κυλλήνης, σε υψόμετρο μόλις 80 μέτρων.

 Βλαχέρνα, είναι η ονομασία περίφημης συνοικίας της Κωνσταντινούπολης, ονομαστής από τον ναό της Θεοτόκου των Βλαχερνών, που είχε συνδεθεί με επίσημες θρησκευτικές τελετές των ανακτόρων. Στον ναό αυτόν γινόταν μια ειδική τελετή, το Λούσμα ή Λοετρόν, κατά την οποία οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες λούζονταν με αγιασμένο ύδωρ με σκοπό την πνευματική και σωματική τους κάθαρση και σωτηρία. Στον ναό της Παναγίας των Βλαχερνών φυλάσσεται η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Βλαχερνίτισσας, που δεομένη έχει ανοιχτά τα χέρια της σε στάση ικεσίας, γι’ αυτόν τον λόγο ο λαός της Πόλης την ονομάζει «Αψηλοχερούσα».

 Ένα ωραιότατο επίπεδο κατακόρυφο ηλιακό ρολόι κοσμεί τον ναό της Μονής της Παναγίας των Βλαχερνών. Το κατακόρυφο αυτό ηλιακό ρολόι, που βρίσκεται στον εξωνάρθηκα του Καθολικού της Μονής είναι μια επίπεδη ορθογώνια πλάκα από λευκό μάρμαρο ενσωματωμένη στον Ν.Α. τοίχο του Καθολικού μεταξύ των πωρόλιθων από τους οποίους είναι κατασκευασμένος ο ναός.

 Είναι άγνωστο δυστυχώς το πότε ακριβώς ιδρύθηκε η Μονή. Πάντως το Καθολικό της έχει υλικά προερχόμενα από άλλο ναό παλαιοχριστιανικής τέχνης που άκμασε μεταξύ των ετών 330-630 μ.Χ. Εικάζεται ότι η ίδια η Μονή μάλλον ιδρύθηκε πριν από τον 9ο αιώνα. Το αξιόλογο Καθολικό της είναι αφιερωμένο στο Γενέσιο της Υπεραγίας Θεοτόκου και πανηγυρίζει ανά έτος στις 8 Σεπτεμβρίου. Τα γλυπτά μάρμαρα που είναι ενσωματωμένα στο Καθολικό και υπάρχουν στη Μονή προέρχονται από τον αρχικό παλαιοχριστιανικό ναό, ο οποίος μάλλον κατέπεσε από κάποιο ισχυρό σεισμό, αφού άλλωστε πολλές φορές η Μονή και γενικότερα η Ηλεία έχουν πληγεί από δυνατούς σεισμούς.

 Κατά την περίοδο της πρώτης Φραγκοκρατίας (1204-1460) κυριεύτηκε από τους Φράγκους και πέρασε στα χέρια Δυτικών μοναχών του Πριγκιπάτου της Αχαΐας. Οι Βιλλεαρδουίνοι, οι ηγεμόνες της περιοχής, σεβάστηκαν τους Ορθοδόξους και δεν προέβησαν σε ωμότητες και βίαιο εκλατινισμό των κατοίκων. Μετά από την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1261 από τον Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο πολλές ορθόδοξες Μονές αποδόθηκαν από τους Λατίνους στους Ορθοδόξους όχι όμως και η Μονή της Βλαχέρνας. Η πρώτη Φραγκοκρατία ήταν ηπιότερη για τους Ορθόδοξους από τη δεύτερη (1485-1715). Τον 15ο και 16ο αιώνα τη Μονή κατείχαν Λατίνοι μοναχοί του Μοναστικού Τάγματος των Φρεμενούρων, που είχαν στην Κυλλήνη ναό του Αγίου Φραγκίσκου. Τελικά ερειπωμένη και εγκαταλελειμμένη την ξαναπήραν οι Έλληνες Ορθόδοξοι –δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς– πάντως μετά το 1628.

 Εσωτερικά το Καθολικό είναι στολισμένο με θαυμάσιες τοιχογραφίες οι περισσότερες των μέσων του 18ου αιώνα. Σήμερα στη Μονή υπάρχει πλουσιότατη βιβλιοθήκη, όπου διατηρούνται αυθεντικά πατριαρχικά σιγίλια (sigilliae), χειρόγραφα, κώδικες, έντυπα βιβλία μεγάλης αξίας και σπουδαιότατα κειμήλια, όπως Ευαγγέλια, εκκλησιαστικά σκεύη, λειψανοθήκες κ.ά.

 Ο αείμνηστος ακαδημαϊκός, αρχιτέκτων, αρχαιολόγος και καθηγητής Βυζαντινολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Αναστάσιος Ορλάνδος (1887-1979) χαρακτηρίζει το Καθολικό της Μονής σαν ένα από τα ωραιότερα οικοδομήματα του 13ου αιώνα. Το θεωρεί μάλιστα τυπικό δείγμα συνάντησης στοιχείων ανατολικής και δυτικής τέχνης: «Ο ναός των Βλαχερνών αποτελεί διά της ενότητος, ήν δεικνύει εν τη εμφανίσει του, έν των ωραιοτέρων και χαρακτηριστικωτέρων παραδειγμάτων συγκερασμού αρχιτεκτονικών στοιχείων της Ανατολικής και της Δυτικής τέχνης. Είναι, ούτως ειπείν, η αρχιτεκτονική έκφανσις της συγχωνεύσεως των φραγκικών προς τους γηγενείς βυζαντινούς τρόπους»

 Ολόκληρο το Βυζαντινό τμήμα του ναού –όπως βλέπουμε στις φωτογραφίες– έχει κτιστεί με κανονικούς ορθογώνιους κοκκινωπούς πωρόλιθους, οι οποίοι περιβάλλονται από όλες τις πλευρές με διπλή σειρά οπτολίθων.